Тоғжан Қожалы (Тоғжан Қожалы) — саясаткер, қоғам қайраткері, Қазақстан Республикасындағы «HAQ» қайырымдылық қорының негізін қалаушы.
Келесі жексенбі, 19 наурызда Қазақстанда Мәжіліс (парламенттің төменгі палатасы) сайлауы өтеді. Сұхбатта EliteExpert Тоғжан Қожалы еліміздің және депутаттыққа кандидат болып отырған Алматы қаласының бүгінгі мәселелеріне тоқталып, экономикадағы қажетті өзгерістерді, Ресейдің ықпалымен күресті, өз еліндегі адам құқығының жағдайын өз пайымдауын айтты.
1994 жылы Тоғжан Қожалы атындағы Қазақ ұлттық университетін бітірген Әл-Фараби. 2005 жылы Ресей Федерациясы Экономикалық даму министрлігіне қарасты Сыртқы сауда академиясында «Халықаралық бизнес» мамандығы бойынша магистр дәрежесін алды, MBA дәрежесін алды.
Еңбек жолын 1994 жылы Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университетінде оқытушы болып бастаған. 1996-1999 жылдар аралығында Қазақстан либералдық қозғалысының жастар қанатының жетекшісі болды.
1999 жылы Тоғжан Мәскеудегі Шығыстану институтының сарапшысы болды. 2003-2010 жылдары «Allianz SE» ірі халықаралық компаниясында директордың сату жөніндегі орынбасары, басқарушы директор және басқарма төрағасының орынбасары лауазымдарын атқарды.
2009-2013 жылдары «Казахинстрах» АҚ басқарма төрағасының кеңесшісі болды.
2010-2017 жылдар аралығында Мұнайшылар кәсіподағының атқарушы директоры болды. Оның жетекшілігімен «Қазақстан Республикасының мұнай-газ саласындағы әлеуметтік жауапкершілік» жобасы жүзеге асырылды.
Ол мыңдаған қазақстандық студенттерге жер қойнауын пайдаланушы компаниялар есебінен грант бөлу туралы бастама көтерді. Ол Қазақстан азаматтары үшін мыңдаған жаңа жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік берген мұнай-газ секторындағы отандық компаниялардың үлесін арттыру туралы заң жобасының авторларының бірі болды.
2019 жылы Тоғжан Қожалы Ковид-19 пандемиясы кезінде халыққа ауқымды қайырымдылық көмек көрсеткен «HAQ» («Халыққа адал қызмет») қайырымдылық қорын құрды.
2022 жылдан бері қор Украинадағы соғыс құрбандары болған бейбіт тұрғындарға көмек көрсетіп, төтенше жағдайдан зардап шеккен Қостанай мен Екібастұз тұрғындарына гуманитарлық көмек көрсетіп келеді.
Сонымен қатар, Тоғжан Қожалы Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі жанындағы қоғамдық кеңестің мүшесі.
— Аяздың шыңында ЖЭО-дағы апат салдарынан жүз мыңнан астам адам жылусыз қалған Екібастұздағы апат бүкіл республика бойынша ауқымды мәселенің бетін ашты. Сіздің «HAQ» қорының зардап шеккендерге ауқымды көмек көрсеткенін, жағдайға барынша араласқаныңызды білеміз. Мұндай апаттардың себебі неде деп ойлайсыз?
– Оның бір себебі – желілердің тозуы, тәуелсіздік тұсында іс жүзінде бірде-бір жаңа ЖЭО салынбаған, ескілерін жаңғырту еш жерде жүргізілмеген. Алпыс жылдық қазандықтар қалай тұрса, олар да солай. Сонымен қатар, егер білсеңіз, Екібастұз әлемдегі криптовалюта өндіруші орталықтардың бестігіне кіреді. Сондықтан электр энергиясын тұтыну еселеп артып, артық жүктемеге, апатқа, қазандықтардың тоқтап қалуына әкелді.
Бірақ орын алған жағдайдың басты себебі – осындай нысандарды басқаратын адамдар мен халықтың жағдайын ойлағаннан гөрі қалтасын тігуге ұмтылу.
- Бәлкім, осыған ұқсас байланыс ТМД-ның барлық елдеріне тән басшылықтың жемқорлықпен еселенген коммуналдық инфрақұрылымның тозуы болса керек. Бірақ бұл тұйық шеңберден қалай шығамыз? Мүмкін, Мәжіліс деңгейінде жаңа заңдар немесе қолданыстағы заңнаманың сақталуын бақылау қажет пе?
— Өкінішке қарай, Қазақстанның 2022 жылдың қаңтарына дейінгі экономикасы бір отбасының игілігіне салынды, соның салдарынан ол қарапайым халықтың мұқтажына арналмаған. Сондықтан олигархтар үшін модернизацияға ақша салмай, қалғанын ұрлау әлдеқайда тиімді болды. Кез келген салада – алтын өндіруден мұнайға дейін – қоршаған ортаға, адам денсаулығына зиянын тигізетін ескі технологиялар барлық жерде қолданылуда. Мысалы, алтын өндіру саласында жұмыс істейтіндердің арасында қатерлі ісік ауруы күрт өсуде, себебі бұл процесс «ескі» әдіспен, ашық әдіспен жүргізіледі. Сонымен, кез келген салада – қай жерде қарасаң да, қара құрдым бар, ал билік басындағылардың ашкөздігінен, ешкімнің халықты ойламағанынан, ешкімде болмашы ықыластың болмағанынан жай ғана үрейленесің. озық заманауи технологияларға инвестиция салу.
- Жағдайды қалай өзгертуге болады?
— Біз экономиканы адамдарға назар аудара отырып құруымыз керек. Жауапкершілік болуы керек. Өйткені, біздің басты мәселеміз – экономика «концепция бойынша» құрылды, ал заңдарға ешкім мән бермеді.
Сондай-ақ ірі келісім-шарттар бойынша шарттарды қайта қарау өте маңызды — жай ғана ірі меншік иелерін экологиялық қауіпсіздік шараларын сақтауға мәжбүрлеу, қызметкерлер үшін әлеуметтік кепілдіктерді арттыру және оларды өндірістік қуаттарды жаңғыртуға міндеттеу қажет. Оларға нақты шарттарды қою керек - егер сіз осында байығыңыз келсе, онда сіз ережелерді сақтауға міндеттісіз. Бұл дүние жүзінде болып жатыр. Кез келген батыстық инвесторға әлеуметтік міндеттемелер, жалақы және модернизация бойынша шек қойылады, ол одан төмен түсе алмайды. Біздің елде барлығын пара мен ақша шешетін.
Ашық деректерге сүйенсек, Қазақстан экономикасының «қожайындары» 162 адам, олар елдегі ең бай адамдар. Сонымен қатар, жалпы халықтың 70%-ы кедейшілікте өмір сүреді, тағы 30% тұрғындардың жағдайы жақсырақ, бірақ олардың азық-түлік пен киім-кешекке ақшасы ғана жетеді, тек 1%-ға жуығы орта тап өкілдері. Ал қоғамның дамуы үшін орта таптың кем дегенде 10-20 пайыз болуы қажет. Өкінішке орай, біз жоғалған мүмкіндіктер еліне айналдық.
— Осындай үлкен және ресурсқа бай мемлекетте ақша жетпей ме? Сену мүмкін емес.
– Таңдалғандардан жай ғана құтылу керек. Олар бұрын да болған, қазір де бар және олар үшін жалпы ережелер жоқ. Сондықтан, заң алдында бәрі тең болуы тиіс өкілеттіктері тең ел құру – біздің басты міндетіміз. Ал олигархия озбырлық пен мәселені «концепция бойынша» шешудің біржола біткенін түсінуі керек. Шарттарды орындамасаңыз, заң бойынша қылмыстық қудалауды күтіңіз. Барлығы түсінікті және түсінікті.
Сонымен қатар, қазақ қоғамында қауіпсіздікке сұраныс жоғары. Оның үстіне, бұл көшедегі қоғамдық қауіпсіздік туралы ғана емес, сонымен қатар бизнес немесе саяси қызметтің қауіпсіздігі туралы. Яғни, егер сіз саясатпен айналыссаңыз, көлікіңіз өртеніп кетеді немесе орын алған жағдайдағыдай отбасыңызға қауіп төнеді деп қорықпай, оны қауіпсіз орындауға болады. Сонда Қазақстанда тұру ыңғайлы болады. Өйткені, өкінішке орай, қазір елімізде тұру ыңғайлы емес.
Енді мен тағы бір өте ауыр тақырыпты қозғаймын – белгілі болғандай, біздің ел ештеңе өндірмейді. Біздің қор мұнымен 2022 жылы Украинаның соғыстан зардап шеккен халқына көмек көрсете бастаған кезде тап болды. Бізге Украина тарапынан қоқыстарды шығаруға арналған арнайы техника сатып алу туралы өтініш түсіп, министрліктерге хабарласып, оның қазақстандық өндіріс емес екенін, сондай-ақ басқа да көптеген қажетті заттарды анықтадық. Біз Төтенше жағдайлар министрлігімен тығыз жұмыс істей бастадық, противогаздар, тіпті біздің армиядағы құрғақ дәнекерлеу құралдары да Ресейде жасалғанын білдік. Яғни, не болса да, біздің елде құрғақ азық өндірілмейтіндіктен, сарбаздарымызды тамақтандыруға да шамамыз келмейді. Тіпті украиндықтар гигиеналық жинақтарды сұраған «Колгейт» тіс пастасы да мұнда емес, Ресейде шығарылады.
— Бірақ Қазақстан әрқашан өзінің қуатты отандық өндірісімен танымал. Көрсетіледі, ол негізінен жойылды?
— Өйткені, біздің олигархияға өз өндірісіне инвестиция салмай, барлық шикізатты қазып алып, ескі жабайы әдіспен сатып жіберген тиімдірек. Негізінде ұлттық мүддесі үстем болмаған көптеген ресурстарға бай елдердің тарихын қайталап жатырмыз.
Осыған байланысты бізде химия өнеркәсібі болған жоқ және жоқ, көмір өңдеу өнеркәсібі де жоқ, уран өнеркәсібі түгел Ресейге тиесілі. Қазақстанның өте тәуелді, дерлік отар ел екенін білгенде таң қалдық. Мен себебін түсіндіремін. Көп жағдайда өз ресурстарымызды басқара алмай, өзіміз қаласақ та өндіріс жасай алмаймыз. Іс жүзінде әртүрлі салалардағы барлық тендерлерді ресейлік компаниялар жеңіп алады. Осылай болады – мысалы, Қазақстанда ірі өндірісті іске қосуды жоспарлап отыр, тендер жарияланады. Оны Ресейден келген компания ұтып алады, содан кейін Қытайдың үлкен нарығында бәсекелестер жасамас үшін процесті тоқтатады. Ал біздің қасымызда Қазақстан да ресейліктермен бәсекелесе алатын сол бір алып үнді нарығы бар. Бұл тиімсіз екені анық және Ресей біздің жобаларымызды қатырып тастайды, олардың дамуына мүмкіндік бермейді.
Ал мұндай нысандар елде көптеп кездеседі. Бұл құбыр прокат және металл прокат зауыттары, жаңа су электр станцияларының жобалары. Қазір ресейліктердің біздің атом энергетикасына енуге талпыныстары бар, мен Ресей елімізде атом электр станциясын сала ма деп қатты қорқамын...
— Яғни, біз айқын әрі қатал қысымға тап болдық. Одан құтылуға күшіміз бар ма?
- Біз өте тіссіз болуымыз керек. Мәжілістің әрбір депутаты шағын Шыңғыстау болып, Қазақстанның ұлттық мүддесін табандылықпен қорғап, үкіметтің кез келген мүшесі нақты мемлекет қайраткері ұстанымын ұстануы керек.
— Біз бұл сұхбатты Түркияда үшінші аптадан бері жалғасып жатқан жойқын жер сілкінісінен кейін жазып отырмыз. Қазақстан сейсмикалық қауіпті аймақта болғандықтан, адамдар бұл жағдайға алаңдайды, әсіресе Алматыда.
— Мен ешкімді қорқытқым келмейді, бірақ осыдан бірнеше күн бұрын Елбасы Алматы қаласының әкімі Дусаевпен кездесіп, қорқынышты цифрлар айтылды: қаладағы ғимараттардың 70 пайызына дейін қирауы мүмкін. күшті жер сілкінісі.
Алматы жер қыртысындағы 27 бұзылуда орналасқан, сондықтан барлық ғимараттардың жер сілкінісіне төзімділігіне аудит жүргізу қажет. Тағы бір мәселе, қаламыздың тең жартысына жуығы түрік компаниялары салған. Олардың ғимараттары қауіпсіздік тұрғысынан өте қауіпсіз деп саналды, бірақ Түркиядағы жер сілкінісі бұлай емес екенін көрсетті.
Тексеруден басқа, мұндай жағдайларда не істеу керектігі туралы адамдарға хабарлау қажет. Өйткені, қаңтар оқиғасы көрсеткендей, төтенше жағдай кезінде халық мүлде дайын емес еді: ешкім қайда қашарын, кімге хабарласарын, не істерін білмеді.
Әрине, біз үйлерді қайта салмаймыз, бірақ адамдар өздерінің тәуекелдерін білуі керек, өйткені біз адам өмірі туралы айтып отырмыз. Кейбір сейсмикалық қауіпті аймақтарда жылжымайтын мүлік бағасының төмендеуі мүмкін. Бірақ бұл Түркиядағыдай үйінді астында өлген адамдардан әлдеқайда жақсы.
Бөлек нүктелерді салуға тыйым салу керек. Бұрын жер сілкінгенде үйлер домино сияқты үйіліп қалмасын, адам саны сонша қырылып қалмасын деп, ауласы үлкен үйлер салатынбыз. Қазір мұның бәрі ұмытылып, жаңа үйлер ауласыз, бір-біріне жақын салынып жатыр, бұл өте қауіпті болуы мүмкін.
— Еліміздің көптеген өңірлеріндегі, соның ішінде Алматыдағы экологияның жағдайы да халықты алаңдатып отыр. Көшелерде ағаштар аз, ауа өте ластанғаны анық.
— Иә, шынымен де Алматыда экологиялық мәселелер көп. Біздің саябақтарды дамыту үшін кесіп жатыр, арикаларымызды құрғатып жатыр, көптеген көшелерде туя мен шыршалар отырғызылды, бұл ауаны мүлдем тазартатын ағаштардың түріне жатпайды. Өйткені, Алматы үнемі тұман басып тұратын шұңқырда орналасқан: кейбір аудандарда ауаның ластану деңгейі рұқсат етілген деңгейден үш-төрт есе жоғары! Адамдар іс жүзінде газ камерасында тұрады.
Бұл жағдайды түзету үшін ЖЭО-ны көмірден газға ауыстыру қажет. Бұл бағытта жылдар бойы жұмыс жетерлік. Бірақ бұл үшін экологияны еліміздің басым саласына айналдыру қажет. Ал қазір бізде Экология министрлігі, керісінше, жерді, ауаны ластайтын, ластайтын барлық кәсіпорындарды қамтиды.
— Наурыз айында еліміз әдеттегідей Халықаралық әйелдер күнін тойлайды. Сондықтан сұрақ қоюға болмайды – сіздің ойыңызша, Қазақстандағы әйел қоғам өмірінде және саясатта өзін қаншалықты сезіне алады?
— Шынымды айтсам, Қазақстанда гендерлік саясат тіпті екінші немесе үшінші деңгейде емес. Иә, парламенттегі орынның 30 пайызы әйелдерге берілген, бірақ мұның бәрі кене үшін ғана, қараңдаршы, Еуропадан кем емеспіз дейді.
Шындығында әйел құқығы барлық жерде, тіпті отбасында да бұзылады. Күйеуіңіз ұрып жатыр деп полицияға хабарласып көріңіз. Онда жұмыс істейтін еркектер тіпті тыңдамай: «Әйел, бұл сенің отбасың, күйеуіңе қайт, шағымданба» деп кері қайтарады. Сонымен қатар, қоғамымызда отбасындағы зорлық-зомбылықтың кең етек алғаны соншалық, әсіресе ауылдан, шалғай елді мекендерден келген әйелдер оның дұрыс емес екенін түсінбейді, зорлық-зомбылықты қалыпты жағдай деп санайды. Өйткені, әйелдерге мемлекеттік деңгейде құқықтық білім берілмейді, мұны жасөспірім кезінен бастап үйрету керек.
Сондықтан қоғам алдында әйелдердің саясатта көбірек болуы мәселесін көтеріп қана қоймай, ең болмағанда, әйелдерге тіл тигізуге, тіпті одан да көп қол көтеруге болмайтынын үйрету керек. Ал әйелдің өзі ер адамнан күштірек болса да, кем емес екенін түсінуі керек.
Олена Овчинникова сөз сөйледі
