2022 жылы Еуропалық Одақ пен Орталық Азия елдері арасындағы қарым-қатынастар айтарлықтай нығайды. Бұл әсіресе еуропалық дипломатияның басшысы Жозеп Боррел мен Еуроодақтың Орталық Азия бойынша арнайы өкілі Тери Хакала сияқты ресми тұлғалардың сапарларының көбеюінен айқын көрінді. Соңғысы өткен жылдың ақпан және шілде айларында Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевпен бетпе-бет және онлайн форматта екі рет кездесті.
27 қазанда Астанада өткен аймақ елдері және Еуропалық кеңес президенттерінің қатысуымен өткен бірінші саммит бұдан да маңыздырақ болды. Оның нәтижесінде қабылданған Бірлескен баспасөз мәлімдемесінде қатысушылар, атап айтқанда, Орталық Азия мен ЕО арасындағы жоғары деңгейдегі платформалар аясындағы қарым-қатынастардың институционализациялануын құптады. Сондай-ақ оң нәтижелер мен түрлі салалардағы ынтымақтастықты одан әрі дамытудың маңыздылығын атап өтті. Осыдан кейін 17 қарашада Самарқандта сыртқы саясат ведомстволарының басшылары министрлердің 18-ші отырысын өткізді.
Бір жағынан, мұның барлығы 2019 жылы қабылданған және аймақтағы біртұтас Еуропаның мүдделерін барынша ілгерілетуге бағытталған Еуропалық Одақтың Орталық Азиядағы екінші стратегиясын жүзеге асыру аясында болып жатыр. Екінші жағынан, оның өткен жылғы белсенділігінде Ауғанстан мен Украинада болып жатқан үдерістер мен оқиғалардың факторлары да рөл атқарғаны анық. Оның үстіне, осының аясында Брюссель мен Орталық Азия республикаларының астаналары аймақтық және экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бірдей мүдделі.
Ауған факторы
Айта кету керек, ЕО-ОА өзара әрекеттесуінің негізгі тетіктерінің бірі болып табылады Жоғары деңгейдегі диалог тараптардың сыртқы саясат ведомстволары басшылығы өкілдерінің қатысуымен саяси және қауіпсіздік мәселелері бойынша. 2013-2021 жылдар аралығында осы диалог алаңының сегіз отырысы өтті. Оның үстіне 2015 жылдан бастап олар жыл сайын және Ауғанстанның ресми өкілінің қатысуымен өткізіле бастады. Осылайша, келіссөздер форматы іс жүзінде үшжақты сипатқа ие болды (EU-CA-IRA).
Саясат және қауіпсіздік жөніндегі жоғары деңгейдегі диалогтың сегізінші отырысы 7 жылғы 2021 шілдеде Ташкентте өтті. Оған Еуропалық сыртқы байланыстар қызметі Бас хатшысының орынбасары Энрике Мора, Орталық Азия елдері мен Ауғанстан сыртқы істер министрлерінің орынбасарлары қатысты.
Дегенмен, Ауғанстандағы АҚШ пен НАТО әскери контингенттерінің осы елден шығарылуына және Талибан қозғалысының билігін қалпына келтіруге байланысты кейінгі процестер Еуропалық Одақтың Ауғанстанға қатысты саясатына да, Ауғанстан мәселесіне де елеулі өзгерістер әкелді. ЕО мен ОА қарым-қатынастары. Осыны ескере отырып, Саясат және қауіпсіздік жөніндегі жоғары деңгейдегі диалогтың кезекті отырысы 2022 жылы өтпеген болуы мүмкін.
Бір жағынан, ЕО Талибан үкіметін және олар құрған Ауғанстан Ислам Әмірлігін ресми түрде мойындамайды. Осыған байланысты ол бұл елдегі дипломатиялық қатысуын қысқартты. Екінші жағынан, Еуропалық Одақ өз халқына гуманитарлық көмек көрсетіп, бұл үшін 1 миллиард еуро бөледі. Ол сондай-ақ Талибаннан адам құқықтарын, әсіресе әйелдер, балалар және азшылықтарды құрметтеуді, инклюзивті үкімет құруды және Ауғанстаннан келетін халықаралық лаңкестік қауіптердің алдын алуды талап етеді.
Осындай жағдайларда Орталық Азия елдерінің Брюссель мен Кабул арасындағы дәнекер және аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі серіктестер ретіндегі маңыздылығы айтарлықтай өсті. Бұған қоса, олар Тәжікстаннан бөлек, Талибан үкіметімен де белгілі бір дипломатиялық байланыста.
17 жылғы 22 қарашада Душанбеде өткен «Еуропалық Одақ – Орталық Азия» 2021-ші министрлер кездесуінде ЕО-ның Сыртқы істер және қауіпсіздік саясаты жөніндегі Жоғарғы өкілі Жозеп Боррелл Ауғанстандағы жағдай аймақтық қауіпсіздікке жаңа көзқарасты қажет ететінін мәлімдеді. Кездесу қорытындысы бойынша оның қатысушылары ЕО-ның Талибан үкіметіне қойған талаптарын қолдады, осы елдегі оқиғалардың аймақтық салдарына жалпы алаңдаушылық білдірді және оларды жою үшін бірлесіп жұмыс істеу ниетін білдірді.
Сондай-ақ ЕО-ның Ауғанстан бойынша арнайы өкілі Томас Никлассон мен Орталық Азия елдерінің ресми өкілдерінің өзара іс-қимыл деңгейінің артуы байқалады. Ең алдымен, ол Ауғанстан бағытында жұмыс істейтін жергілікті әріптестерімен екі кездесу өткізді - 23 жылдың 31 ақпанында және 2022 мамырында Ташкентте және Алматыда. Бұл кездесулердің қорытындысы Ауғанстандағы жағдай бойынша бірлескен мәлімдемелер болды. Атап айтқанда, Алматы кездесуінің қорытындысы бойынша оған қатысушылар «Талибан» қозғалысын ауған халқы мен халықаралық қауымдастық алдында алған міндеттемелерін орындауға шақырды. Соның ішінде терроризм мен зорлық-зомбылық экстремизмін орналастыру, қаржыландыру немесе басқа елдерге экспорттау үшін ел аумағын база ретінде пайдалануға жол бермеу.
Барлығын ескере отырып, Еуропалық Одақ пен Орталық Азия елдері арасындағы қарым-қатынастар аясында Ауғанстандағы жағдайдың дамуын және оған ден қою бойынша бірлескен әрекеттерді талқылауға арналған жаңа диалог алаңы құрылуда. ЕО мен ОА Ауғанстан бойынша арнайы өкілдерінің келесі кездесуі биыл Бішкекте өтеді. Осыған байланысты Никлассон өткен жылдың желтоқсан айының басында Қырғызстанға барып, Қауіпсіздік кеңесінің хатшысы Марат Иманқұловпен және Сыртқы істер министрі Жеянбек Кулубаевпен кездесулер өткізген көрінеді.
украиндық фактор
24 жылдың 2022 ақпанында басталған Ресей мен Украина арасындағы қарулы қақтығыс және соның салдарынан АҚШ, Ұлыбритания және Еуропалық Одақ тарапынан Ресей Федерациясына санкциялық қысымның күшеюі геосаяси шиеленістің күшеюіне әкелді. Орталық Азия елдерінің саяси, экономикалық және ақпараттық қауіпсіздігі үшін тәуекелдер мен сын-қатерлер Соңғылары бұл жағдайда бейтараптық саясатын ұстануға тырысады және өздерін текетіреске тартуға жол бермейді.
Сонымен қатар, Ресеймен қарым-қатынастары арқылы әртүрлі дәрежеде байланысты Орталық Азия елдері тікелей немесе қосымша санкциялардың ықтимал құлауын болдырмауға мүдделі. Осыған байланысты елдердің әрқайсысы «санкциялық соғыстың» барлық қатысушыларымен сындарлы қарым-қатынастарды сақтау мүддесі үшін белгілі бір дипломатиялық күш-жігер жұмсайды.
Қазақстан өзінің сыртқы саясатындағы көпвекторлылық қағидатын берік ұстануының арқасында бұл бағытта барынша белсенділік танытып отыр. Осылайша, 11 жылғы 31 наурызда Брюссельде өткен «Қазақстан Республикасы – Еуропалық Одақ» Ынтымақтастық Комитетінің 2022-ші отырысы барысында оған қатысқан ЕО өкілдері қазақстандық өнімдердің еуропалық нарыққа шығуына белгілі бір кепілдіктер берді және сондай-ақ елге қарсы санкцияларды қолдануға жол бермеуге кепілдік берді. Тиісті тауарлардың экспорты негізінен Ресей Федерациясының аумағы мен теңіз порттары арқылы жүзеге асырылатынын ескерсек, мұның барлығы Қазақстан үшін маңызды.
Еуропалық Одаққа келсек, ол Ресейдің Украинамен соғысып жатқаны фонында Орталық Азиядағы позициясын нығайтуға ұмтылады. Осыған байланысты Ресейді айналып өтіп, аймақ елдерінің Еуропаға түрлі тауарларды экспорттау көлемін ұлғайтуға ерекше мүдделі. Оның ішінде Транскаспий халықаралық көлік бағытын дамыту және өңірден энергия ресурстарын жеткізудің түрлі нұсқалары бар. Сонымен қатар, Орталық Азия елдерінің ішінде тек Қазақстан ғана TMTM пайдаланады, мұны 9 жылдың 2022 айында отандық жүктерді экспорттық тасымалдау көлемінің ұлғаюы дәлелдейді. Сондай-ақ республика биылдан бастап Баку-Тбилиси-Джейхан мұнай құбыры арқылы еуропалықтарға кемінде 1,5 миллион тонна мұнай жеткізуге дайын. Алайда, мұнымен тікелей айналысатын компаниялар әлі анықталған жоқ.
Қалай болғанда да, Орталық Азия елдері мен Еуропалық Одақ арасындағы өзара іс-қимыл деңгейінің тұрақты өсуі байқалады. 18-ші министрлер кездесуі барысында Боррелл аймақ елдеріне «ақпараттық ортадағы тұрақтылыққа нұқсан келтіруді көздейтін жалған ақпарат мәселесімен күресуде» қолдау көрсетуді ұсынды. Бұл ретте әңгіме ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жайында екені анық.
Сонымен бірге, ЕО Орталық Азиядағы өзінің саясаты аясында қаржылық құралдарға, оның ішінде еуропалық компаниялардың инвестицияларына және әртүрлі әлеуметтік маңызы бар жобаларды жүзеге асыруға донорлық қолдауға ерекше мән береді. Сонымен бірге географиялық алшақтыққа және аймақ елдерімен әлеуметтік-саяси даму бағыттары мен деңгейлерінің орасан зор айырмашылығына байланысты мұнда саяси ықпал ету құралдары жоқ. Тағы бір айта кететін жайт, Орталық Азия мемлекеттерінің өзі Еуропалық Одақпен ынтымақтастықты кеңейтуге, оның ішінде Қытай және Ресеймен қарым-қатынаста сыртқы саяси тепе-теңдікті сақтау мақсатымен өте мүдделі.
